|
Zowel de Duitsers als de Geallieerden (Britten en Amerikanen) beschikten in de tweede wereldoorlog over stafkaarten van Nederland op verschillende schaal. De kaarten waarvan we iets kunnen laten zien, zijn hieronder ingedeeld naar: Duitse 1:50.000, Duitse 1:25.000 , Britse 1:50.000 en Amerikaanse 1:25.000. Naast de 1: 25.000 en de 1: 50.000 kaarten waren er ook 1:100.000 en 1:200.000 kaarten in omloop (en vast ook nog andere) maar van de genoemde vier typen kunnen we wat laten zien. Op een aparte pagina staan een aantal grote oorlogskaarten die van belang waren bij de bevrijding van Nederland, m.n. bij de operatie Market Garden. Op een andere pagina heb ik de kaarten staan die van belang waren bij de Slag om de Westerschelde. Ze kunnen in hun geheel gedownload worden. Het zijn grote bestanden maar voor degenen met belangstelling voor dit deel van de geschiedenis zijn deze kaarten wel handig. Over deze serie wordt meer verteld op de webpagina: GSGS 1:25.000. De afbeeldingen die u op deze pagina ziet, kunnen alle flink worden vergroot door erop te klikken, dan worden ze ook duidelijker. Voordat de Duitsers in 1940 Nederland binnenvielen, hadden ze de beschikking over Nederlandse stafkaarten. De meest gangbare waren kaarten op de schaal 1:50.000. Althans, dat zijn de kaarten die we tegenwoordig nog het meest tegenkomen. Het zijn kopieën van de Nederlandse vooroorlogse 1:50.000 kaarten, maar dan voorzien van een Duitse legenda en Duitse randschriften. Hieronder een deel van de 1:50.000 kaart nummer 17, Beilen West. Boven al deze kaarten staat, dat het om een "Sonderausgabe" of een "Truppenkarte" gaat. Er zijn op deze kaarten maar weinig verschillen te vinden met de vooroorlogse Nederlandse uitgaven die vaak al van veel vroeger - begin jaren dertig of zelfs uit de jaren twintig - dateerden. Maar op deze kaart staat wel een verschil: het kamp Westerbork. Dit kamp is in 1939 door de Nederlanders gebouwd voor de opvang van Duitse joden die voor de Nazi's waren gevlucht. Datzelfde kamp werd vanaf 1942 door de Duitsers als "Judendurchgangslager" gebruikt om Nederlandse Joden te deporteren naar de vernietigingskampen van Auschwitz en Sobibor. Na de oorlog is ditzelfde kamp weer gebruikt voor de opvang van Ambonezen. Kortom een historische plek ergens in een godverlaten achtertuin van Nederland. Een detailscan van deze Duitse kaart laat de plattegrond zien van het Nederlandse kamp in 1940. Een tweede set kaarten waarop we iets konden ontdekken dat door de Duitsers op de eigenlijke kaart was gedrukt, betreft twee uitgaven van de kaart 21 Zwolle-West waarop een deel van de Noordoostpolder voorkomt. De Noordoostpolder is in de oorlog drooggelegd. Hieronder naast elkaar een deel van de uitgave van 1940 en die van mei 1944. Op beide kaarten staat "Im Bau" en op de kaart van 1944 staan meteen al heel wat "Lager"aangegeven. "Lager" staat voor kamp, legerplaats; rustplaats, leger(stede); magazijn, pakhuis, depot, voorraad. Het zal van dit alles wel een beetje geweest zijn: plekken van waaruit aan de ontginning van de Noordoostpolder gewerkt werd, al dan niet daartoe gedwongen. Over de bedoelingen die de bezetter had met deze "Sonderausgaben" die "nicht für die Öffentlichkeit bestimmt" waren, lieten de Duitsers geen twijfel bestaan, getuige het bovenschrift van kaart 51 Eindhoven-West : "Als Schiesskarte geeignet", gedrukt in april 1944. Hieronder nog de legenda van de 1:50.000 kaarten. Dat ze de hoogte in meters “über dem Amsterdamer Pegel” aangeven is wel grappig. Naast de 1:50.000 kaarten beschikten de Duitsers ook over 1:25.000 kaarten. Daar hebben we er tot nu toe nog maar weinig van gezien. Hieronder een foto van zo'n kaart. Deze kaart is samengesteld uit twee Bonnebladen: 187 Hooghalen, uitgave 1921 en 205 Westerbork, uitgave 1926. De kaart is gedrukt in oktober 1939. De legenda is een gecombineerd Duits-Nederlandse. Op deze kaarten wordt linksonder verwezen naar de oorspronkelijke kaarten - de z.g. Bonnebladen - zoals op de kaart van Joure hieronder. Hoewel het bij deze 1:25.000 kaarten om een eigen Duitse uitgave lijkt te gaan, is er in de kaart zelf weinig Duits te ontdekken. Alleen bij Heerenveen zien we - op dezelfde kaart als hierboven - een "Schieszstand" (schietbaan). Maar bij nader inzien is deze met de hand ingetekend. Ook op de kaart van Zwolle zien we een apart ingekleurd en ingetekend gebied, uitwaaierend vanaf de schietbaan in westelijke richting....misschien een plan om daar een schietkamp voor wat zwaarder geschut te gaan vestigen? Drie handtekeningen op de buitenkant van deze kaart geven aan dat Duitse lieden die op een of andere wijze met de "Bau" te maken hadden, kennelijk goed naar deze kaart - en het plan? - hebben gekeken. Deze Duitse 1:25.000 kaarten werden "Messtischblätter" genoemd, evenals de 1:25.000 kaarten van Duitsland. Bij de Britten kom je de meest merkwaardige kaarten van Nederland tegen, zoals kaart 37 Oost van Rotterdam, die de Britten hebben gekopieerd van de Duitse “Topografische Karte der Niederlände 1:50.000", die de Duitsers op hun beurt weer van de Nederlanders hadden gekopieerd. Maar nog uitzonderlijker is het, dat de Britten deze Duitse stafkaart van Nederland afdrukten op de achterzijde van Duitse stafkaarten van Engeland. Ja, leest u dit gerust nog eens een keer….. Een deel van deze kaart aan de voorzijde en een stukje van de achterkant: De legenda van deze kaarten was dan ook een aardig mengelmoesje: Mijlen, yards en meters voor de afstanden, en door de "political bounderies" van de verschillende gemeenten 'in der Provinz Süd Holland" in "die Niederlande" lopen "roads", railways', maar ook een "Autobahn". Van de Britse 1:50.000 kaarten van Nederland bestaan er twee types, de bovenstaande kopieën en een eigen Britse druk die wat betreft nummering, formaat en indeling afwijkt van de tot dan toe gangbare Nederlandse uitgaven. Hieronder delen van de " first emergency edition" , gedrukt in mei 1945, Sheet 11, Groningen.
Op de linkerkaart wordt in schema aangegeven hoe de Nederlandse 1:50.000 bladen passen in dit "Sheet", rechts Groningen in 1945. Wel wat vreemd is dat bij dit type kaarten boven de kaart staat dat het gaat om "Germany 1:50.000". Dat zal wel te maken hebben met de nummering van de kaarten die door de grenzen heen aansluit op de Duitse 1:50.000 kaarten.....maar dan nog.....toch een pijnlijke fout na 5 jaar oorlog. De door de Amerikanen gemaakte 1:25.000 kaarten van Nederland zijn duidelijk eigen producties en wijken wat betreft nummering, formaat en kleur geheel af van de Nederlandse Bonne-bladen die tot aan de oorlog gangbaar waren. Op veel (maar niet op alle) kaarten zien we nogal wat Engelse termen. Zutphen heeft dus "gasworks", een "slaughterhouse", een "watertower", een "swimming pool", een "steamtram", een paar "sluices" en het fort "de Pol" is "abandoned".
Hieronder staat een deel van Sheet 3 NW, Rotterdam, gedrukt in 1944, door de "Army Map Service" in Washington D.C., met daarop afzonderlijk aangegeven de gebombardeerde delen van de stad. Daarbij valt op dat niet alleen het centrum van Rotterdam is geraakt maar ook het gedeelte noordelijk van de Waalhaven en delen van het Noorder eiland. Dit is een deel van Nijmegen Sheet 6 SW , eveneens gedrukt in 1944, door de "Army Map Service". De methode van nummering en de afmetingen van deze kaarten zijn niet steeds dezelfde. Op elke kaart wordt vrij nauwkeurig verantwoord welke bronnen zijn geraadpleegd en wanneer. De resultaten van luchtverkenningen worden in een diagram weergegeven. Op sommige kaarten heet dit een "reliability diagram ". Zie hieronder de verantwoording op Sheet 6 S.W. (w), Nijmegen 1943. Dit is ook de kaart waarop het gebied is aangegeven van de "Waal-crossing": de oversteek met bootjes over de Waal bij Nijmegen, om de bruggen te veroveren bij de operatie "Market Garden" in 1944. Bij deze Nijmeegse bruggen lukte het nog, maar bij Arnhem niet meer. Op het rechterkaartje staat de tekening van de precieze plek van de oversteek. Op dit kaartje is alleen de spoorbrug getekend, de verkeersbrug ligt iets oostelijker. Dus ook maar even op zoek naar die beroemde Arnhemse brug te ver. Verbazing alom. Geen brug te zien! Ja, wel die oude schipbrug maar niet de beroemde John Frostbrug. En daar ging nu het gevecht om in 1944! En niet eens op de kaart...... Hoe zit dat? Zie de tekst hieronder. Zo dus. En dit klopt wel met het reliability diagram van deze kaart. Op het moment dat de kaart is gemaakt was er nog geen brug waar je overheen kon.
Verder naar het westen bij Tiel en bij Culemborg zien we dat het Amsterdam-Rijnkanaal nog "under construction" is, op resp. de "sheets 5.S.W." van 1944 and " 4 N.E." ook van 1944. En...... wat hebben de Maas en de Waal bij Rossum en Kerkdriel te maken met de Theems in Londen? Nou.......niet echt veel natuurlijk, maar precies op de plek waar op "Sheet 11 N.W. Kerkdriel" van 1945 de Maas en de Waal door de sluis van Sint-Andries met elkaar verbonden worden, stroomt op de achterkant van diezelfde kaart de Theems door Londen op een Duitse 1:50.000 kaart van juli 1941. Op de pagina Grote Oorlogskaarten staan enkele Amerikaanse kaarten uit de jaren veertig, speciaal voor mensen die studie maken van de bevrijding van Nederland in 1944-45. Het zijn heel grote bestanden. |